Katarzyna Nowicka
—
Kiedy zajmujemy się przemocą w szkole, najczęściej myślimy o szkodach ponoszonych przez ofiary. Konsekwencje przemocy ponoszą jednak wszyscy uczestnicy tych sytuacji. W zespole klasowym często rzuca nam się w oczy ofiara i sprawca, bądź kilku sprawców agresywnych zachowań. Często zapominamy o pozostałych uczniach, którzy uczestniczą w sytuacji przemocy jako świadkowie. Zwykle jest to około dwudziestu osób.
Długotrwałe pozostawanie w kręgu destrukcyjnego oddziaływania przemocy wiąże się z przeżywaniem bardzo silnych i trudnych emocji, które mają wpływ na sposób myślenia o sobie ofiar, świadków i sprawców oraz na ich relacje z otoczeniem. Groźne jest to, że skutki psychologiczne pozostawania w relacji opartej na przemocy obserwujemy jeszcze po wielu latach od jej zakończenia.
Warto wiedzieć, że Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), na podstawie wieloletnich badań, prowadzonych w różnych krajach świata, stwierdziła że przemoc, zarówno ze strony dorosłych, jak i przemoc rówieśnicza, stanowi jedno z największych zagrożeń dla zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Jest również przyczyną urazów fizycznych i może prowadzić do śmierci. Przemoc ze strony rówieśników jest uznawana za najpoważniejszy czynnik ryzyka związany ze szkołą, wpływający na rozwój różnorodnych problemów w obszarze zdrowia psychicznego i jego zaburzeń.
Problemy i zaburzenia u dzieci spowodowane przemocą rówieśniczą to między innymi: uszkodzenia ciała, zaburzenia lękowe, fobia szkolna, znaczne obniżenie samooceny i poczucia własnej wartości, depresje, próby samobójcze i samobójstwa, zaburzenia psychosomatyczne, używanie środków psychoaktywnych, pogorszenie osiągnięć w nauce, częste zwolnienia lekarskie i wagary.
Poniższe zestawienie wskazuje na to, że przemoc generuje bardzo poważne problemy. Dlatego tak ważna jest profilaktyka przemocy i agresji, świadomość nauczycieli, wychowawców, jak również uczniów, na temat występowania zjawiska przemocy, umiejętność rozpoznawania i rozróżniania agresji od przemocy oraz wiedza na temat konsekwencji, jakie powoduje przemoc u sprawców, świadków i ofiar.
Agresja jest zjawiskiem incydentalnym. Mianem rym określamy wszelkie działania, których celem jest wyrządzenie komuś krzywdy fizycznej lub psychicznej. Działanie to ma wywołać u drugiej osoby ból, strach, niepokój bądź wewnętrzne cierpienie. Agresja dotyczy ludzi o zbliżonej sile i możliwościach. Natomiast przemoc jest procesem, oznacza przewagę sprawcy nad ofiarą lub ofiarami. Przemocą nazywamy sytuacje, w których nie występuje równowaga sił, np. gdy uczeń jest narażony na kpiny, ataki i jest wobec nich bezbronny, bo jest młodszy, słabszy fizycznie lub psychicznie. Agresja może prowadzić do przemocy. Szczególną formą przemocy w szkole jest dręczenie (bulling), a obecnie również cyberbulling (dręczenie w Internecie). Jest to systematyczne, długotrwałe prześladowanie, upokarzanie lub wykluczanie z grupy jednej osoby przez uczniów, którzy świadomie wykorzystują w tym celu swoją przewagę.
W szkole spotykamy się takimi formami agresji i przemocy jak: przemoc fizyczna, werbalna, relacyjna i cyberprzemoc. Przemoc fizyczna to bicie, kopanie, plucie, popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy, podstawianie nogi, zabieranie przedmiotów i niszczenie własności. Przemoc werbalna, czyli słowna, to: dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, wyszydzanie, obrażanie, ośmieszanie, przeszkadzanie, grożenie, rozpowszechnianie plotek, pokazywanie nieprzyzwoitych gestów itp. Przemocą relacyjną natomiast określamy przemoc stosowaną bez fizycznego kontaktu, która polega na wykluczaniu ofiary z grupy, izolowaniu, pomijaniu czy nieodzywaniu się. Cyberprzemoc polega na używaniu nowych technologii do sprawienia komuś cierpienia. Ujawnia się ona m.in. wysyłaniem obraźliwych wiadomości SMS czy e-maili, umieszczanie w Internecie filmów i zdjęć ośmieszających koleżankę czy kolegę. Należy również pamiętać, że agresja i przemoc mogą być stosowane bezpośrednio, gdy uczniowie sami są ich sprawcami, lub pośrednio, gdy nakłaniają do takich działań kolegów.
Skutki przemocy obserwowane u ofiar przemocy to m.in.: dotkliwie poczucie poniżenia i upokorzenie, lęk, rozpacz i smutek, poczucie osamotnienia, bezsilność czy bezradność. Ofiary wstydzą się tego, co je spotkało i czują się winne, że nie potrafiły odeprzeć ataków. Równocześnie może towarzyszyć im ogromna złość, żal i nienawiść do sprawców, ale również do świadków, którzy nie reagowali i nie pomagali. Przeżywanie takich emocji wpływa negatywnie na koncentrację i w rezultacie na wyniki w nauce. Ofiary myślą o sobie najczęściej negatywnie, np: „jestem do niczego”, „sam jestem sobie winny”. Otoczenie postrzegają bardzo często jako wrogie i obojętne myśląc: „wszyscy są przeciwko mnie”, „nikogo nie obchodzę”. Takie wyobrażenia o sobie i o otoczeniu utrwalają się i mają wpływ na zachowanie ofiar i ich relacje z otoczeniem w całym późniejszym życiu. Długofalowe skutki doświadczania przemocy to: obniżona samoocena, zaburzenia somatyczne, trwałe urazy psychiczne, zaniżone poczucie własnej wartości oraz problemy społeczne, takie jak trudności w nawiązywaniu kontaktów, skłonność do izolacji oraz częste myśli samobójcze.
Przemoc jest zagrożeniem dla zdrowia fizycznego i psychicznego ofiar, ale również destrukcyjnie wpływa na jej sprawców. W procesie przemocy szkolnej jej sprawcy doraźnie osiągają korzyści psychologiczne i społeczne. Za pomocą swoich zachowań odreagowują napięcia z sytuacji pozaszkolnych, dzięki czemu doznają ulgi. Zdobycie i utrzymanie wiodącej pozycji w grupie pozwala im odczuwać zadowolenie i satysfakcję. Wejście w rolę sprawy przemocy utrudnia jednak budowanie głębokich relacji z kolegami oraz zdobywanie umiejętności psychologicznych i społecznych, potrzebnych do prawidłowego i satysfakcjonującego funkcjonowania w społeczeństwie. Agresor krzywdzi innych i powoduje występowanie u ofiar chęci odwetu. Sprawca często usprawiedliwia swoje zachowanie myśląc: „wszyscy tak robią”, „przecież nie robię nic złego.”. O ofierze myśli: „sama jest sobie winna”, „zasłużyła na to”, o świadkach zaś: „skoro nie reagują, to chyba wszystko jest w porządku”, „nic mi nie zrobią, bo się boją”. Zachowania agresywne są oceniane jako poważne, ryzykowne zachowania zdrowotne, które często współwystępują z innymi zachowaniami problemowymi (używaniem alkoholu czy narkotyków), a w wielu przypadkach prowadzą do działań przestępczych.
Świadkowie przemocy mogą czuć się bezsilni i zastraszeni, mogą przeżywać niepokój i dezorientację. Natomiast gdy po latach dopiero dowiadują się o dramatycznych dla ofiary konsekwencjach przemocy rówieśniczej, odczuwają poczucie winy, niezadowolenie i mają pretensje do siebie, że nie reagowali na przemoc. Świadkowie uczą się milczeć, odwracać wzrok, uczą się bezradności. W przyszłości ciężej jest im reagować w trudnych sytuacjach, kształtuje się więc bierna postawa wobec życiowych trudności. Długotrwałym skutkiem bycia świadkiem przemocy może być obniżenie poczucia odpowiedzialności, nieumiejętność współpracy oraz trudności w rozwiązywaniu konfliktów.
Jak starano się dowieźć, negatywne konsekwencje pozostawania w sytuacji przemocy dotyczą zarówno ofiar, jak i sprawców oraz świadków. Zamiast radzić sobie z konsekwencjami przemocy, lepiej jest jej skutecznie przeciwdziałać. Dlatego tak ważne jest szerzenie wiedzy na temat agresji i przemocy, ich przyczyn oraz skutków i sposobów reagowania i przeciwstawiania się tym działaniom.
Katarzyna Nowicka
—
Wykorzystana bibliografia oraz polecana literatura przedmiotu:
- Borkowska A., Szymańska J, Witkowska M.,(2012), Przeciwdziałanie agresji i przemocy w szkole. Poradnik dla nauczycieli. Warszawa: ORE.
- Czemierowska-Koruba E.,(2014), Agresja i przemoc w szkole, czyli co powinniśmy wiedzieć, by skutecznie działać. Warszawa: ORE.
- Dambach K.E., (2003), Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej, Gdańsk: GWP.
- Danilewska J., (2002), Agresja u dzieci – Szkoła porozumienia, Warszawa: WSiP.
- Olweus D., (1998), Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & CO.
- Poraj G., (2002), Agresja w szkole. Przyczyny, profilaktyka, interwencje, Łódź: Oficyna Wydawnicza Edukator.
- Rigby K., (2010), Przemoc w szkole. Jak ją ograniczać. Poradnik dla rodziców i pedagogów, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
—
Katarzyna Nowicka – psycholog; na co dzień, prowadzi terapię dzieci, młodzieży i dorosłych w Centrum Wsparcia Rodziny Consilia oraz pracuje jako psycholog w szkole podstawowej. We współpracy z Fundacją Dom Pokoju opracowuje i wprowadza w szkołach program Zarządzania Konfliktem i Mediacji Rówieśniczych. Prowadzi szkolenia dla nauczycieli, wykłady wspierające kompetencje wychowawcze dla rodziców oraz warsztaty psychoedukacyjne dla dzieci i młodzieży; (telefon: 514890015, e-mail katarzyna.nowicka@consilia.com.pl)